استغفار ، برکت زندگی دنیا و سعادت آخرت
استغفار و نقش شگرف آن در زندگی
اسلام، دین فرصتهای بی پایان
استغفار به معنای طلب آمرزش از خداوند مهربان، همانند توبه از ویژگی های مهم شرایع مختلف الهی و آموزه های وحیانی کتاب های آسمانی به ویژه آموزه های وحیانی قرآن است. اسلام به انسان این امید را می دهد که در هر حالت و زمانی می توان به سوی خداوند بازگشت و هر آن چیزی را که از میان برده دوباره بازسازی کرد و این گونه نیست که همه راه ها به روی شخص بسته باشد، بلکه اگر همه راه ها بر روی آدمی بسته باشد، راه توبه و بازگشت بر او باز است و انسان تا دم آخر از هر گناه و خطای کوچک و بزرگ می تواند رهایی بجوید به جز آن که مرگ را در پیش چشم خویش دیده و فرشته مرگ جانش را در قبض گرفته باشد؛ تنها در این زمان است که دیگر توبه و استغفار تأثیری نخواهد داشت.
بنابراین اموری در اسلام مورد تأکید و توجه قرار گرفته است که به آدمی فرصت های مکرر می دهد تا خود را در مسیر کمالی قرار دهد و حتی اگر صدها بار توبه شکسته می تواند به سوی خداوند باز آید و خود را چنان بسازد که شایسته انسانیت است. از این رو دین اسلام را می توان دین فرصت های بی پایان به بشر دانست. انسان در چنین بینش و نگرشی هرگز دغدغه یاس و نومیدی ندارد، بلکه یاس و نومیدی از رحمت گسترده خداوندی به عنوان گناه بزرگ مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفته است.
بسیاری از مردم باتوجه به این که راهی برای توبه و بازگشت در برخی از کارها نیست و خود را در آخر خط می بینند، اگر در حالتی قرار نگیرند که دست به خودکشی نزنند دست کم گرفتار افسردگی و یاس و سرخوردگی می شوند. افرادی را می شناسید که می گویند گناهانی را مرتکب شده اند که دیگر نمی توانند به سوی دین و ایمان بازگردند و دست خویش را به سوی خداوند دراز کنند. این افراد از آن جایی که خداوند را حداکثر موجودی در حد و اندازه های انسان های بسیار خوب قرار می دهند بر این باورند که خداوند نیز در نهایت به عنوان بهترین و مهربان ترین موجود خشمگین می شود و اجازه هرگونه بازگشتی را از شخص می گیرد؛ در حالی که این گونه بینش و نگرش نسبت به خداوند، نادرست و برخلاف آموزه های وحیانی است.
خداوند در تمام دوره زمانی که از آن به عمر شخص یاد می شود می کوشد تا به او فرصت های بی نهایت مکرر بدهد تا به سوی کمال مطلق راه خویش را بجوید و خود را در این مسیر کمالی عبودیت قرار دهد. از اشتباهات و خطاهای عمدی و غیرعمدی او می گذرد و اجازه نمی دهد تا شخص در هیچ مرحله و مرتبه ای به نومیدی و یاس از بازگشت دچار شود.
بنابراین انسان آزاد و مختار است و می تواند تا آخرین دم نیز راه خویش را انتخاب کند و از مسیر گمراهی و ضلالت جدا و در مسیر صراط مستقیم انسانیت و عبودیت قرار گیرد.
کارکردهای استغفار
آیات بسیاری از قرآن بر این نکته تاکید می ورزند که خداوند هیچ کوچک و بزرگ و خرد و کلانی را بی حساب و کتاب نمی گذارد. از جمله این آیات می توان به آیات ۷ و ۸ سوره زلزال اشاره کرد که می فرماید:فمن یعمل متقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره؛ هر کسی اندازه وزن ذره ای کار خیر و نیک و یا بد انجام دهد آن را در قیامت می بیند؛ و یا آیه ۶۱سوره یونس که خداوند در آن تاکید می کند:
«خداوند بر هر عملی شاهد و آگاه است وکوچک ترین امری در هستی نیست که برخدا مخفی و نهان باشد و درکتاب مبین نباشد» و هم چنین درآیه ۴۷ سوره انبیاء و نیز ۱۶ سوره لقمان و آیات دیگر که از آگاهی و بازخواست کوچک ترین اعمال ریز و درشت بندگان سخن می گوید؛ همه این آیات بیانگر آن است که چیزی خارج ازکتاب مبین نیست و بر نویسندگان نامه اعمال از رقیب عتید (ق آیه ۱۸) امری پوشیده نمی باشد.
اگر این گونه است که همه چیز از خرد وکلان در قیامت آورده و بنده نسبت به آن بازخواست می شود، پس نقش و کارکرد استغفار در این میان چیست ؟
پرسش دیگر آن که اگر هر کاری دارای تبعات و آثاری است که برخی از آنها آثار تکوینی و برخی دیگر آثار تشریعی می باشد، انسان چگونه می تواند از آثار طبیعی و تکوینی امری در امان بماند؟ مثلا اگر شخصی به صورت خطایی شرابی بنوشد بی گمان حتی اگر گناهی را مرتکب نشده باشد ولی به طور طبیعی مست می شود و نمی تواند از اثر طبیعی آن خود را برهاند. بنابر این شخص چگونه با استغفار می تواند از آثار و پیامدهای طبیعی وگناه و خطا در امان بماند؟
در پاسخ به پرسش نخست باید گفت آیاتی که مطرح شده و یا می شود نسبت به آخرت است. به این معنا که اگر شخص تا زمانی که در دنیاست توبه نکند و با کارهای خوب و اعمال نیک، کارهای بد و زشت خویش را نپوشاند می بایست پاسخ گوی آن اعمال ریز و درشتی باشد که توبه و استغفار نکرده و آن را به حال خویش رها کرده است.
بنابراین از مهم ترین کارکردهای استغفار پوشاندن گناهان ریز و درشتی است که شخص مرتکب می شود. خداوند در آیات بسیاری چون آیه ۵۸ سوره بقره و ۱۳۵ سوره آل عمران و آیه ۶۴ و آیه ۱۱۰ سوره نساء به این کارکرد و اثر استغفار اشاره می کند و با تأکید بر غفوریت خود می کوشد تا بندگانش را به استغفار دایمی تشویق نماید.
خداوند در آیه ۱۳۵ سوره آل عمران می فرماید کسی که کاری زشت نسبت به مردم انجام دهد و یا در حق خویش ظلم و ستم روا دارد می تواند با یاد کرد خدا و جایگاه وی از کار خویش استغفار و طلب آمرزش نماید.
تأکید بر ذکر الله پس از هر گناهی از آن روست که شخص با یاد خداوند به عظمت و جایگاه وی آگاه می شود و این که چگونه احساسات درونی و بیرونی و یا وسوسه های شیطانی به وی این جسارت را بخشیده تا در پیشگاه خداوند گناهی را مرتکب شود و اکنون شرمنده از وی و این که او خداوندی غفور است می تواند با استغفارجویی، به خود او پناه برد و از آن رحمت خداوندی بهره مند شود.
استغفار در مفهوم و کاربردهای قرآنی، به عنوان بازدارنده و پوشنده، عمل می کند. به این معنا که اگر برای عملی تبعات و آثار سوئی باشد، هنگام استغفار، به شخص این فرصت داده می شود تا گناه او مخفی و نهان شود و آثار خود را به سرعت نشان ندهد و یا آثار و تبعات آن دفع گردد.
ادامه مطلب را ببینید
زدودن کارهای بد با استغفار و عمل صالح
در این حالت شخص فرصت می یابد تا با اعمال و رفتار خوب هرگونه آثار و تبعات عمل منفی خویش را از میان بردارد. خداوند در آیه ۱۱۴ سوره هود به صراحت می فرماید: ان الحسنات یذهبن السیئات؛ نیکی ها، بدی ها را از میان برمی دارند. به این معنا که نقش کارهای نیک آن است که زشتی ها را می زداید و از میان بر می دارد. بنابراین اگر شخص پس از ارتکاب گناهی چه نسبت به مردم و جامعه و یا گناه نسبت به حدود الهی، بخواهد از آثار و تبعات آن در امان بماند می بایست، استغفار کرده و سپس با اعمال نیک، هرگونه آثار و تبعات را از میان بردارد.
از دیگر کارکردهای استغفار می توان به زمینه ساز بودن آن برای اجابت دعا اشاره کرد. شخصی که بخواهد دعاهایش اجابت شود باید از استغفار به عنوان پلکانی برای رسیدن به مقام مستجاب الدعوه بودن بهره مند شود.
این مسئله اختصاص به اجابت دعا ندارد، بلکه در مسئله دست یابی به مقام معراج انسانی نیز خداوند مسئله تسبیحات را مطرح می سازد. به این معنا که تسبیحات موجب می شود تا فرصت برای عروج انسانی فراهم آید. در مسئله اجابت نیز استغفار نقش زمینه ساز را بازی می کند. کسی که بخواهد دعا و نیایش هایش در معرض استجابت قرار گیرد می بایست از استغفار به عنوان بستر اجابت بهره گیرد. این مطلب در آیات ۳۵ و ۳۹ سوره ص که درباره درخواست حضرت سلیمان(ع) و اجابت خداوند می باشد مطرح شده است؛ زیرا در این آیات حضرت سلیمان(ع) با تقدیم استغفار پیش از دعا و نیایش برای دست یابی به قدرت و پادشاهی می کوشد تا نیایش هایش در معرض استجابت قرار گیرد که در عمل نیز چنین می شود. از این شیوه تجربه حضرت سلیمان(ع) می توان نتیجه گرفت که استغفار نقش مهم و اساسی در استجابت دعا و نیایش های ریز و درشت بشر دارد و آدمی می تواند با بهره مندی از استغفار، بستری مناسب برای استجابت دعا فراهم آورد.
استغفار، برطرف کننده عذابهای گروهی
اصولاً کارکردهای استغفار در امور دنیوی و اخروی امری است که آیات بسیاری بدان اشاره دارند. از مهم ترین کارکردهایی که می توان برای استغفار بیان کرد این است که بسیاری از عذاب های خطرناک عمومی که به سبب اعمال جمعی انسانی ممکن است بر سر انسان آوار شود، به سبب استغفار گروهی از سر جامعه برطرف می شود.
در داستانی معروف از شیخ بهایی آمده است که وی هنگامی که از قزوین به پایتخت جدید شاه عباس صفوی در اصفهان وارد می شد در شبی به نزدیکی شهر رسید و از بلندی که مشرف بر شهر بود بدان نگریست. خورشید تازه غروب کرده و مجالس لهو و لعب آغاز شده بود. در این هنگام شیخ بهایی اصفهان را یک پارچه گناه می بیند که آسمان آن به شدت به سیاهی گناه آلوده شده بود. فضای سنگین گناه که بر آسمان شهر کشیده شده بود شیخ را به هراس و وحشت می افکند و از یاران می خواهد که زودتر بار سفر بسته و از این محل کوچ کنند تا عذابی که بر سر مردمان این شهر فرود می آید آنان را دربر نگیرد. به سخن دیگر همانند لوط به یاران گفت که پیش از بامدادان از محل بگریزند و کسی به پشت سر خویش هم ننگرد که الیس الصبح بقریب؛ آیا بامداد عذاب الهی برای گناهکاران نزدیک نیست؟
هنوز یاران به بستن بار و بنه مشغول بودند تا شبانه رخت سفر ببندند و از آن جا بگریزند ناگهان شیخ دید که سیاهی های سنگین و فضای آلوده به گناه از سر شهر برداشته شد و دست های بسیاری برای راز و نیاز شبانه به آسمان رفت. این گونه بود که استغفار و نمازهای شبانه گروهی از اهل تقوا و مغفرت موجب شد تا عذاب از مردم دور شود. شیخ با اشاره به این تغییر حالت شهر و فضای آن گفت که اگر این مؤمنان و متقین نبودند، بی گمان مردم شهر به خشم الهی دچار می شدند و از میان می رفتند.
خداوند در آیه ۳۳ سوره انفال می فرماید که یکی از مهم ترین عوامل مصونیت یابی جامعه از عذاب و خشم الهی آن است که مردم آن اهل استغفار هستند و به سرعت از گناهی که مرتکب می شوند استغفار می کنند و با تمسک به آن از بلا می رهند.
اگر در جهان انسانی دو بازدارنده از عذاب و خشم الهی وجود داشته باشد بی گمان استغفار یکی از آن هاست. از امیر مؤمنان علی(ع) روایت شده که خداوند بر اساس آیه ۳۳ سوره انفال دو عامل مصونیت یابی برای بشر قرار داده بود که یکی از آن ها پیامبر بود که تا زمانی که در میان ایشان بود موجب می شد تا خداوند آنان را به حرمت و احترام آن حضرت(ص) عذاب نکند و دیگری هم استغفار است که مردم می توانند با تمسک به آن از عذاب عمومی الهی مصونیت یابند.
خداوند به صراحت در این آیه می فرماید: «خداوند هرگز مردم را تا زمانی که تو (پیامبر) در میان ایشان هستی عذاب نمی کند و نیز خداوند ایشان را درحالی که آنان استغفار می کنند نیز عذاب نمی کند.»
بنابراین می توان گفت تا زمانی که مردم اهل استغفار باشند خداوند آنان را به عذاب شخصی و یا جمعی نمی گیرد و مردم با استغفارهای شبانه روزی خویش می توانند از عذاب جمعی مصونیت یابند.
البته برخی بر این باورند که از زمانی که عصر رحمت نبوی آغاز شده عذاب های عمومی از جامعه برداشته شده است و جوامع به عذاب جمعی دچار نمی شوند؛ زیرا به یک عنوان حضرت پیامبر(ص) که رحمه للعالمین هستند در میان مردم و جوامع بشری حضور دارد. اما با توجه به حدیث علوی می توان گفت که آن حضرت دیگر همانند زمان حضورش، نقشی در این باره ندارد و یا اگر دارد ضعیف تر از زمان حضور وی است. بنابراین تنهاعامل مصونیت یابی و بازدارنده از عذاب های جمعی که به اشکال مختلف چون زلزله و سیل و جنگ و توفان های کشنده و سونامی ها و مانند آن انجام می شود، همان استغفار است.
آیه ۵۵ سوره کهف نیز بر این نکته تأکید می کند که مردم اگر بخواهند خود را از عذاب های الهی برهانند می بایست دست به دامان استغفار شوند که ایشان را از عذاب های گوناگون حفظ می کند.
البته نقش وکارکرد استغفار را نباید منحصر در دفع عذاب و از میان بردن گناهان و عدم تأثیر آن دانست بلکه می توان برای آن کارکردهای ابتدایی مثبت نیز برشمرد که آیات دیگر به آن پرداخته اند.
تأثیر استغفار بر محیط زیست
ازجمله مهم ترین کارکردهای استغفار می توان به تأثیر آن در محیط زیست آدمی اشاره کرد. همان گونه که استغفار می تواند رفتارهای شخصی و هنجاری انسان را تغییر دهد و در مسیر کمالی قرار دهد موجب می شود تا جامعه از فساد و تباهی دور شود درنتیجه همگرایی و اتحاد و همدلی و اصلاحات و کارهای سازنده و مفید در آن افزایش یابد که خود عامل شکوفایی اقتصادی و تمدنی بشر است.
اما قرآن افزون بر این کارکردهای طبیعی، کارکردهای ماورای طبیعی نیز قایل می شود و بر این نکته تأکید می کند که اعمال باطنی آدمی در حوزه امور تکوینی و طبیعی نیز تأثیر می گذارد. ازجمله می توان به نقش شگفت استغفار در نزول باران های مفید و سازنده اشاره کرد که موجب افزایش بهره وری زمین و رشد گیاهان و دسترسی بشر به آب سالم می شود.
خداوند به صراحت در آیه ۱۰ و ۱۱ سوره نوح به این نقش فوق طبیعی استغفار در امور تکوینی و طبیعی اشاره می کند و می فرماید که مردم می توانند با استغفار خویش جامعه را از مقام غفاریت خداوند بهره مند سازند که پیامد طبیعی ظهور خداوند به اسم غفاری ریزش باران های پیاپی مفید و سازنده برای آنان است.
درحقیقت استغفار موجب می شود تا باران در حالت طبیعی و به شکل سودمندی ریزش کند و به جای آسیب رساندن، موجبات رونق کشاورزی و باغداری و دامپروری را فراهم و رودها و نهرهای بسیاری را در آن منطقه زیستی پدیدآورد. (نوح آیات ۱۰ تا ۱۲)
درحقیقت استغفار موجب جلب رحمت خاص خداوندی (بقره آیه ۱۹۹ و نساء آیه ۶۴ و ۱۰۶)، جلب محبت ویژه او (هود آیه ۹۰) و در نتیجه برخورداری از امکانات خوب دنیایی (هود آیه ۳) و افزایش آسایش و آرامش از راه ازدیاد تولیدات کشاورزی و دامی و باغی می شود (نوح آیات ۱۰ تا ۱۲)
البته آیات ۱۰ تا ۱۲ سوره نوح به فواید و کارکردهای استغفار در حوزه امور مادی و دنیوی بشر نیز اشاره می کند که به نظر می رسد که نوعی کارکرد فراطبیعی استغفار باشد. ازجمله این آثار می توان به افزایش قدرت و توان (هود آیه ۵۴) و بهره مندی از فرزندان در پیشرفت امور و همراهی و همگامی فرزندان با پدران و مصونیت یابی از گسست نسلی و نافرمانی فرزندان از پدران و نیز بهره مندی از مال و ثروت فراوان اشاره کرد.
باتوجه به آنچه گفته شد هرکسی اگر دین و دنیا را می خواهد می بایست به استغفار به عنوان مهم ترین عامل جذب آسایش و آرامش دین و دنیا توجه کند و از آن برای رسیدن به اهداف مختلف و متنوع در زندگی خویش بهره مند شود.
براین اساس برخلاف کسانی که کارکردهای استغفار را تنها در مصونیت یابی از عذاب با گفتار و رفتار محدود و منحصر می دانند باید گفت استغفار کارکردها و تأثیرات بسیار فراتر از آن وجود دارد که در آیات قرآنی به آنها اشاره شده و در این نوشتار به صورت گذرا به آن ها پرداخته شد.
هرچند که استغفار از راه گفتار انجام می پذیرد ولی با رفتارهای صالح آن را می توان تحکیم بخشید و تأثیرات فراتر از مصونیت یابی نیز از آن انتظار داشت.
در آیات قرآنی مطالب بسیاری درباره نحوه استغفار و آداب آن بیان شده که ذکر همه آنها و یا حتی بیان سریع آنها بیرون از حوصله این نوشتار است و لذا به همین مقدار بسنده شد.
