مشروعیت عزاداری بر ائمه اطهار (علیهم السلام)

چکیده:
تولی و تبری از فروع دین است. تولی و تبری امری قلبی و عملی است، از مظاهر تولی و تبری، عزاداری بر مصائب اهل بیت (علیهم السلام) است. در این مقاله ابتدا به واژه عزا در لغت و اصطلاح پرداخته شده و سپس دلایل مشروعیت عزاداری مورد بررسی قرار گرفته است.
ضرورت بررسی این موضوع در پاسخ به سؤالات ذیل نمود می یابد:
عزاداری مورد تایید و امضاء شرع می باشد یا نه؟
دلایل این مشروعیت چیست و چگونه ثابت می شود؟


مقدمه:
واقعه عاشورا بی نظیرترین حماسه تاریخی است که در تاریخ ماندگار شده است و از حرارت و جوشش آن کاسته نمی شود، بلکه روز به روز و نسل به نسل بر خروش و جوشش آن افزوده می شود. برای به پا ماندن یاد و خاطره این حماسه، شکل های مختلف عزاداری به وجود آمد و این عزاداری به یک موج تبدیل شد. شهید مطهری چنین بیان کرده که عزاداری حسین بن علی (علیهما السلام) یک حرکت است، یک موج است، یک مبارزه اجتماعی است. (مطهری، بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در سده اخیر، ص 89)
عزاداری سبب می شود که شور و عاطفه از شعور و شناخت برخوردار گردد و ایمان را در ذهن جامعه هوادار زنده نگهدارد و مکتب عاشورا به عنوان یک فکر سازنده و حادثه الهام بخش همواره تأثیر خود را حفظ کند. عزاداری احیاء خط خون و شهادت و رساندن صدای مظلومیت آل علی (علیهم السلام) به گوش تاریخ است. (محدثی، فرهنگ عاشورا، ص 214)
عزاداری امام حسین (علیه السلام) وقتی که با شور و شعور حسینی همراه باشد موجب یأس دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) می گردد. «الْیوْمَ یئسَ الَّذِینَ کفَرُواْ مِن دِینِکمْ فَلاتخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ؛ امروز کافران از دین شما مأیوس شده اند پس از آن ها نترسید و از من بترسید.» (مائده : 3)

عزاداری حسین بن علی (علیه السلام) یک حرکت است. یک موج است. یک مبارزه اجتماعی است.

هدف از این تحقیق بررسی واژه عزا و مشروعیت عزاداری با دلایل نقلی - شامل آیات و روایات - است.

1. معانی عزا در لغت و اصطلاح
عزا به معنی شکیبائی نمودن و صبر کردن است. (حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج4، ص 253) البته عزا صبر بر مصیبت و اندوه است. (مهیار، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی، ص 608)
عزاداری به معنای سوگواری و اقامه مراسم عزاست. در عرف شیعه به معنی اقامه عزا و ماتم در سوگ پیشوایان معصوم دین تحت عنوان شعائر دینی، به ویژه در مناسبت شهادت سرور شهیدان، سید شباب اهل الجنه حسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) است که در این باره از حضرات ائمه اطهار (علیهم السلام) سفارش اکید شده و بر آن ثواب و اجر جزیل مقرر گشته است. (حسینی دشتی، همان، ص 254)

2. اهمیت عزاداری
اقامه عزا آن قدر اهمیت دارد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) از چگونگی اقامه آن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کردند.
روایت شده زمانی که نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به دخترش فاطمه (سلام الله علیها) از شهادت فرزندش حسین (علیه السلام) و رنج هایی که بر او جاری می شود خبر داد، فاطمه (سلام الله علیها) به شدت گریست و عرض کرد: ای پدر این [حادثه] چه زمانی رخ می دهد؟ فرمود: در زمانی که من و تو و علی (علیهم السلام) نیستیم. پس گریه او شدت گرفت و عرض کرد: ای پدر! پس چه کسی بر او گریه خواهد کرد؟ و چه کسی اقامه عزای او خواهد شد؟
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ای فاطمه! به درستی که زنان امت من بر زنان اهل بیت من و مردانشان بر مردان اهل بیت من گریه خواهند کرد و هر سال، نسل اندر نسل عزای او را تجدید کرده و آن را زنده نگه می دارند ... .» [1] (مجلسی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏44، ص293)

عزاداری به معنای سوگواری و اقامه مراسم عزاست. در عرف شیعه به معنی اقامه عزا و ماتم در سوگ پیشوایان معصوم دین تحت عنوان شعائر دینی، به ویژه در مناسبت شهادت سرور شهیدان، از حضرات ائمه اطهار (علیهم السلام) سفارش اکید شده و بر آن ثواب و اجر جزیل مقرر گشته است.

3. مشروعیت عزاداری
موافق شرع بودن عزاداری با بررسی ادله از قرآن و روایت مورد بررسی قرار می گیرد:

3-1. کتاب الله
3-1-1. «یأَیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاتحِلُّواْ شَعَائرَ اللهِ وَ ...؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، شعایر خدا را حرمت مشکنید و ... » (مائده: 2)
شعائر: جمع شعیره. اعلام و اعمال حج. منشأ این کلمه «شعور» به معنای ادراک است. «مشاعر»: مواضع ادراک. «اشعار» اعلام. برخی گویند: «شعیره، علامت و آیه» به یک معنی هستند. (طبرسی، ترجمه علی کرمی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏6، ص 188)
برای شعائر معانی دیگری نیز ذکر شده است: از جمله حلال خدا را حرام نشمردند و از حدود خدا تجاوز نکردن و یا بلادی که در حرم واقع شده است. (همان، ص: 190)
اما تطبیق کلی شعائر بر مصادیقش این است که: مراد از شعائر الله، دین خداست. (همان، ج‏16، ص: 211)
موضوع در آیه شریفه، شعائر است و متعلق آن در صورتی که حکم ایجابی باشد تعظیم است. (حجازی، عزاداری در آینه استدلال، ص 116)

3-1-2. «ذلِک وَ مَن یعَظِّمْ شَعَائرَ اللهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَی الْقُلُوب؛ آری، کسانی که شعایر خدا را بزرگ می شمارند کارشان نشان پرهیزگاری دل هایشان باشد.» (حج:32)
کوتاه سخن این که تمام آن چه در برنامه های دینی وارد شده و انسان را به یاد خدا و عظمت آئین او می اندازد شعائر الهی است و بزرگداشت آن نشانه تقوای دل ها است.
این نکته نیز قابل توجه است که منظور از «بزرگداشت» - آن چنان که بعضی از مفسران ظاهر بین گفته اند، بزرگی جسمانی قربانی و مانند آن نیست، بلکه حقیقت تعظیم آن است که مقام و موقعیت این شعائر را در افکار و اذهان و ظاهر و باطن بالا ببرند و آن چه درخور احترام و عظمت آن ها است به جای آورند.
ارتباط این عمل با تقوای دل ها نیز روشن است، زیرا علاوه بر اینکه «تعظیم» جزء عناوین قصدیه است، بسیار می شود که افراد متظاهر یا منافق تظاهر به تعظیم شعائر می کنند، ولی چون از تقوای قلب آن ها سرچشمه نمی گیرد بی ارزش است. تعظیم و بزرگداشت حقیقی از آن کسانی است که تقوای دل دارند. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏14، ص: 98)
دین یک ماده و جوهره دارد و یک صورت. این صورت و شعار، در مراسم مذهبی خود را نشان می دهد و به طور معمول در بیشتر موارد به صورت سالانه انجام می شود. در اسلام، نمود این شعائر بیش از هر جای دیگری در حج آمده است. درباره کربلا نیز ماجرا به همین صورت است. عزاداری نمود شعاری این حماسه است. (رک: جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ص 270)
از جمله شعائر، شعائر احزان است که برای امام حسین (علیه السلام) و توجه به زیارت ایشان است. صورت می گیرد. (رک: بحرانی، الأنوار الحیریة و الأقمار البدریة الأحمدیة، ص: 58)
حتی گریه بر امام حسین (علیه السلام) که قربانی دشت کربلاست، نوعی شعائر الله است. (رک: خویی، صراط النجاة (للخوئی مع حواشی التبریزی)، ج‏3، ص: 442)
آیت الله شیخ جواد تبریزی پوشیدن لباس سیاه را از شعائر اهل بیت (علیهم السلام) و از مصادیق آشکار آیه ی فوق می داند. (تبریزی، انوار الهیه، ص 152)
برای این که ارتباط این تعظیم شعائر با تقوای قلب روشن شود باید گفت: از آن جهت که مردم بیش از آن که از اندیشه های عقلانی بهره برند، با مسائلی که در ارتباط با احساس آن هاست، زندگی می کنند. عاشورای عقلانی و فکری باید پشتوانه عاشورای احساسی باشد، به طوری که هیچ کدام این ها بدون یکدیگر کار ساز نیست. شعائر یاد شده، روح و حیات را در عاشورای فکری می دمد و سبب رواج آن میانه عامه مردم و متن زندگی آن ها می شود. قلب محل درک عشقی و عاطفی انسان است و با تعظیم شعائر انسان احساس قلبی ایمانی خود را نشان می دهد. (جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، ص 272)

3-2. روایات معصومین (علیهم السلام):
در این جا به یک روایت که روایت معاویه بن وهب است اشاره می کنیم:
هر جزع و گریه مکروه است مگر جزع و گریه بر امام حسین (علیه السلام). [2] (مجلسی، همان، ج‏44، ص 280) واژه مکروه در مقابل مستحب است لذا جزع و گریه بر امام حسین (علیه السلام) نه تنها مکروه نیست بلکه مستحب است.
جزع، نقیض الصبر معنا شده است. (ابن منظور، لسان العرب، ج8، ص 47) اما به معنای قطع کردن امتداد و حالت طمأنینه و صبر نیز آمده است. (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 194)
بکاء در این روایت ممدود آمده است که به معنای صدای همراه با گریه است. (ابن منظور، همان، ج 14، ص 82)

هر جزع و گریه مکروه است مگر جزع و گریه بر امام حسین (علیه السلام).

حال باید به این سؤال پاسخ داد که اگر عزاداری مشروعیت دارد، پس چرا در زمان ائمه اطهار (علیهم السلام) به این صورت برگزار نمی شده است؟
آیت الله شیخ جواد تبریزی چنین پاسخ می دهند:
شیعه در زمان ائمه اطهار (علیهم السلام) در حالت تقیه می زیست. ولی در هر صورت مظاهر عزاء را تا جایی که برایشان امکان داشت، اقامه می کردند. عدم وجود شعائر در آن زمان مثل زمان ما، فقط به خاطر عدم امکان بوده است و این دلیل نمی شود که عزاداری در زمان ما مشروعیت ندارد. پس به طور کلی تمام شعائر داخل در شعائر الله است و اظهار حزن بر مصایبی که بر امام حسین (علیه السلام) و اهلش و اصحابش یا سایر ائمه (علیهم السلام) رسیده است، دلالت بر مشروعیت عزاداری و استحباب عزاداری می کند. (تبریزی، الأنوار الإلهیة - رسالة فی لبس السواد، ص: 151)

نتیجه:
عزاداری از سوی شرع مورد تأیید است و برخی از دلایل نقلی و نصوص مشروعیت آن، مورد بررسی قرار گرفت. عزاداری در حقیقت احیاء امور ائمه اطهار (علیهم السلام) است. امام رضا (علیه السلام) در این باره فرمودند: «... هر که در مجلسی بنشیند که امر ما در آنجا زنده می شود، روزی که دلها می میرد دلش نخواهد مرد...». [3] (عطاردی، مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج‏1، ص: 105)
-------------------------------------------------------------------
منابع:
* قرآن کریم
1- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چهارم، 2005.
2- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الأنوار الحیریة و الأقمار البدریة الأحمدیة، بی جا، بی نا، بی تا.
3- تبریزی، جواد، انوار الهیه، بی جا، بی نا، بی تا.
4- جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، قم، مورخ، 1386.
5- حجازی، محمد هادی، عزاداری در آینه استدلال، قم، طوبای محبت، 1393.
6- حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، تهران، آرایه، 1385.
7- خویی، ابوالقاسم، صراط النجاة (للخوئی مع حواشی التبریزی)، بی جا، بی نا، بی تا.
8- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تهران، 1381.
9- طبرسی، فضل بن حسن، علی کرمی، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
10- عطاردی، عزیز الله، مسند الإمام الرضا علیه السلام، مشهد، آستان قدس، 1406.
11- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، 1374.
12- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلامیه، 1382.
13- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در سده اخیر، تهران، صدرا، 1390.
14- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1386.
15- مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی، بی جا، بی نا، بی تا.



پی نوشت ها:
1 . رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) ابْنَتَهُ فَاطِمَةَ بِقَتْلِ وَلَدِهَا الْحُسَیْنِ - وَ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الْمِحَنِ بَکَتْ فَاطِمَةُ بُکَاءً شَدِید وَ قَالَتْ یَا أَبَهْ مَتَى یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ فِی زَمَانٍ خَالٍ مِنِّی وَ مِنْکِ وَ مِنْ عَلِیٍّ فَاشْتَدَّ بُکَاؤُهَا وَ قَالَتْ یَا أَبَهْ فَمَنْ یَبْکِی عَلَیْهِ وَ مَنْ یَلْتَزِمُ بِإِقَامَةِ الْعَزَاءِ لَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ نِسَاءَ أُمَّتِی یَبْکُونَ عَلَى نِسَاءِ أَهْلِ بَیْتِی وَ رِجَالَهُمْ یَبْکُونَ عَلَى رِجَالِ أَهْلِ بَیْتِی وَ یُجَدِّدُونَ الْعَزَاءَ جِیلاً بَعْدَ جِیلٍ فِی کُلِّ سَنَةٍ ...
2. الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللهِ (علیه السلام) قَالَ کُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ مَکْرُوهٌ سِوَى الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ عَلَى الْحُسَیْنِ.
3. و من جلس مجلسا یحیى فیه أمرنا لم یمت قلبه یوم تموت القلوب.